|
Autor: Piotr Hapka
|
|
22.08.2013. |
 Dwie świątynie - kościół parafialny w Czemiernikach i kościół parafialny p.w. Św. Trójcy w Radzyniu Podlaskim zbudowano w I połowie XVII w. Oba kościoły, choć nieco odmienne, wywodzą się z nurtu architektury ukształtowanej przez muratorów lubelskich w pierwszych dziesięcioleciach XVII w. Korzystna jeszcze sytuacja gospodarcza Rzeczypospolitej pozwalająca na znaczny wysiłek budowlany oraz wzrost zainteresowania fundacjami religijnymi zaowocował na Lubelszczyźnie w I poł. XVII w. rozwojem architektury sakralnej. Zwycięsko wojujący z reformacją katolicyzm uznał architekturę za istotne narzędzie propagandy religijnej. Zasady budowania i sytuowania świątyń oraz ich program ideowy i symboliczny wyznaczył na Soborze Trydenckim Św. Karol Boromeusz. Pełne realizacje programów ideowych i symbolicznych dokonywane były jednak tylko przez wybitnych, architektów w europejskim wówczas centrum sztuki - Italii. Poza Italią powstawały świątynie realizujące pełny potrydencki program ideowy głównie za sprawą fundacji jezuickich, ale ich wyraźne oddziaływanie przypadnie dopiero na II połowę XVII w.
W budownictwie realizowanym przez muratorów cechowych następowało zredukowanie skomplikowanej idei świątyni chrześcijańskiej do przyjęcia schematu planu opartego na figurze Chrystusa Ukrzyżowanego oraz zasadzie stopniowania klasycznych porządków architektonicznych.
Rozpoczęcie budowy w 1586 r. kościoła jezuitów w Lublinie (późniejsza katedra), ukonstytuowanie się w końcu XVII w. cechu murarsko-kamieniarskiego (związanego z budową oraz odbudową Lublina po pożarze), a także powstawanie w latach 1587 - 1600 kolegiaty zamojskiej uważane są za zdarzenia mające bardzo istotne znaczenie dla tworzenia i kształtowania się stylu architektonicznego nazwanego „renesansem lubelskim”.
Układy przestrzenne kościoła jezuitów i kolegiaty w Zamościu, sposób artykulacji ścian tych świątyń odnosiły się do wzorców włoskich: klasycyzującego manieryzmu weneckiego w zamojskiej realizacji B. Moranda i współczesnej rzymskiej architektury sakralnej, skodyfikowanej przez traktaty architektoniczne, wyznające wzorce już w zasadzie barokowe.
 Obie świątynie wywarły wpływ na ukształtowanie się stylu kreowanego przez muratorów lubelskich. Ponieważ były one realizowane według nowych koncepcji planu i kształtowania wnętrza m.in.: przez wprowadzenie dynamizmu w oświetleniu, nie były naśladowane wprost. Dzięki tym budowlom upowszechnił się natomiast nowy sposób artykulacji ścian, dekorowanych wielkimi klasycznymi porządkami architektonicznymi a także przejęto z układów niektóre nowe rozwiązania przestrzenne.
Jedną z ważniejszych inspiracji artystycznych prowadzących do wykształcenia się stylu renesansu lubelskiego była usankcjonowana już tradycją, tworzona w środowisku krakowskim sztuka architekta i rzeźbiarza Santi – Gucciego.
Formy rzeźby nagrobnej i dekoracyjne elementy zdobnicze m.in.: portale, obramienia okienne, kominki, attyki, zostały szeroko rozpowszechnione w południowej Rzeczypospolitej dzięki działalności założonych przez Santi Gucciego warsztatów rzeźbiarsko-kamieniarskich w Pińczowie (działających jeszcze długo po śmierci artysty założyciela). Gucci w dekoracji rzeźbiarskiej przejął formy charakterystyczne dla renesansu florenckiego, ale przekształcił je i stworzył bardzo oryginalny, łatwo rozpoznawalny detal zdobiony, zoomorficzno-roślinny (dekoracja nagrobka Mniszchów w kościele radzyńskim).
Konserwatyzm rozwiązań przestrzennych i dekoracji architektonicznej architektury tworzonej przez muratorów lubelskich miał kilka przyczyn. Jedną z nich była zachowana postawa mecenatu artystycznego, przywiązanego do tradycyjnych już form renesansowych.
Coraz powszechniej akceptowana przez szlachtę ideologia sarmatyzmu przyczyniała się do preferowania form tradycyjnych, także w sztuce. Z tego powodu jezuici realizujący pierwsze swoje kościoły według najnowocześniejszych wówczas rozwiązań przestrzennych (m.in.: kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie), opartych na schemacie rzymskiego kościoła II Gesu zaprzestali na blisko czterdzieści lat wprowadzania tak nowatorskich układów i koncepcji przestrzennych oraz ideologicznych.
Tradycyjne układy przestrzenne kościołów, oparte w zasadzie jeszcze na schemacie gotyckim i renesansowe formy nagrobków, naśladujące w różnych wariantach nagrobki z wawelskiej kaplicy grobowe Zygmunta I, trwały do końca połowy XVII w.
Takiej sytuacji sprzyjało też, zakładane przez sarmacką ideologię, odizolowanie się od wpływów obcych. Muratorzy cechowi nie musieli odbywać zagranicznych podróży w celu kształcenia. W związku z tym coraz większą rolę w poznawaniu sztuki europejskiej zaczęły odgrywać traktaty architektoniczne i, szczególnie popularne wśród mniej wykształconych muratorów i rzemieślników, wzorniki architektoniczne,
Pojawiające się w dekoracji architektonicznej nurtu renesansu lubelskiego (wykonywane prawie wyłącznie w zaprawie) ornamenty okuciowe i ornament chrzastkowo-małżowinowy mają swoje pierwowzory w ornamencie renesansu i manieryzmu północnego. Dotarły one na Lubelszczyznę dzięki popularnym w Europie pomocnej wzornikom graficznym artystów niderlandzkich: Cornelisa Florisa i Johana Vredemana de Vrice.
Styl architektoniczny wykreowany przez muratorów lubelskich, spolonizowanych Włochów, Niemców i Polaków, sformułowany w pierwszym dziesięcioleciu XVII w. nazwany został „renesansem lubelskim” i uznany za styl najbardziej rodzimy. Zasługą tego nurtu architektury, dążącego przede wszystkim do ozdobności a nie rozwijania skomplikowanych układów przestrzennych, było wykształcenie najbardziej rozpoznawalnej cechy polskiej architektury sakralnej: specyficznej dekoracji sklepień z układu żeber — listew wykonanych w zaprawie wapiennej.
Istotną inspirującą rolę w tworzeniu się stylu renesansu lubelskiego odegrała wspomniana już kolegiata zamojska (l587 - 1600). Warto przyjrzeć się nieco uważniej temu dziełu.
Jest to duża bazylika trójnawowa z rzędem kaplic przy każdej z naw bocznych. Do tego niemal kwadratowego korpusu przylega będące jakby przedłużeniem nawy głównej niewielkie, wielobocznie zamknięte prezbiterium, flankowane po bokach, kwadratową kaplicą grobową hetmana i zakrystią.
Plan kolegiaty w kompozycji i układzie wnętrza powtarza późnorenesansowe wzory włoskie. Morando z wyczuciem posługuje się przestrzenią i światłem, tworząc z jasnej i przestrzennej nawy głównej zasadniczy akcent wnętrza. Zaciemnienie i „zgubienie” ścian w nawach bocznych świadczy o tendencjach manierystycznych, o odejściu od jasnego, prostego wnętrza świątyń renesansowych. Mistrzowsko wykorzystał Morando porządki architektoniczne: dorycki i koryncki, używając ich w klasycznych pełnych zestawieniach. Detal kamieniarski wykonywany według rysunków architekta w kamieniołomach w Mikołajowie pod Lwowem i w Szczebrzeszynie jest o wiele bardziej precyzyjny niż stosowana później dekoracja wyciskana w wapiennej zaprawie.
Za pierwszą świątynię wzniesioną w stylu renesansu lubelskiego uważa się kościół lubelskich bernardynów przebudowany i rozbudowany przez Jakuba Balina w latach 1603 - 1608,
Kościół ten odegrał decydującą rolę w skodyfikowaniu stylu. Na wzór zamojskiej kolegiaty został ukształtowany jako bazylika (ale bez bocznych kaplic przy nawach). W nawach bocznych przęseł czołowych zastosowano nakrycia w postaci eliptycznych kopuł z latarenkami, upodobniając je do kaplic grobowych. W wystroju zewnętrznym zastosowano konsolkowy gzyms obiegający prezbiterium i okuciową dekorację szczytu nad łukiem tęczowym.
We wnętrzu zgodnie z podziałami artykulacji wprowadzono wielki porządek architektoniczny. Proporcja elementów porządku; pilastry, ich bazy i głowice oraz profile belkowania dobrano jednak bardzo swobodnie, nie przestrzegając traktatowych ustaleń. W partii głowic umieszczono, niezgodnie z klasycznym podziałem, dekoracyjne ślepe arkadki (podobne do średniowiecznych triforiów). Przełomowe jednak znaczenie dla stylu miało wprowadzenie dekoracji sklepień w postaci żeber - listew. Zaczerpnięty z greckiego wzornictwa kymation i astragal dekorujący profilowaną listwę rozpościera się pajęczyną po sklepieniu nawy i prezbiterium. Takie dekoracyjne listwy w najróżniejszych wariantach układów zdobią wszystkie kościoły zaliczane do grupy renesansu lubelskiego. Wpływy manierystyczne widać u lubelskich bernardynów w dekoracji kopuł w nawach bocznych, gdzie występują układy centralizujące.
Układ wnętrza i dekoracje skodyfikował Jakub Balin w świątyni bernardynów. Ukształtowanie wzoru bryły budowli nastąpiło nieco później. Wzoru bryły budowli dla większości kościołów budowanych na Lubelszczyźnie dostarczyła rozbudowywana w latach 1610 - 1613 przez J. Balina fara w Kazimierzu Dolnym.
W świątyni utrzymano późnogotycką zasadę oddzielenia kompozycyjnego ścian od płaszczyznowo artykułowanych szczytów. Pilastrowo arkadowe podziały szczytów sięgają tradycji późnego gotyku.
W renesansie lubelskim „nałożono” na gotyckie blendy italianizujące porządki architektoniczne oraz elementy okuciowe, obeliski i woluty zaczerpnięte z niderlandzkich wzorników. W dekoracji ścian zewnętrznych i fasad korynckie pilastry wyrastające z gotyckich szkarp. Belkowanie doryckie zdobione jest w metopach elementami okuciowymi.
Attyki, hermy zdobione elementami cekinowymi, ozdobne obramowania okien wykonane w zaprawie z czasem „ludowieją” i coraz bardziej odbiegają od wzorników.
W 2 poł. XVII w. dekoracja w budownictwie świeckim staje się ludowo – ciastowata tak jak na kamienicach Przybyłów na kazimierskim rynku.
Działalność cechu lubelskiego i ożywienie ruchu budowlanego przerwane zostały klęską epidemii dżumy w latach 1618 -1623.
Ze starszej generacji muratorów przeżyli nieliczni m.in.: Jan Wolff. W swojej dalszej działalności budowlanej kontynuowali oni rozwiązania i formy wypracowane przez cech do lat 20 - tych XVII w.
„Artystyczna” propaganda kontrreformacyjna propagowana przez późniejszego świętego, mediolańskiego arcybiskupa Carlo Borromeo (Karola Boromeusza) w środowisku lubelskim miała oddźwięk jedynie w stosowaniu coraz bogatszego zdobnictwa.
Działania efektami przestrzennymi, przemiany układów wnętrz w kierunku bardziej rozwiniętych koncepcji przestrzennych nie leżały w możliwościach tej cechowej architektury tworzonej przez muratorów a nie nowoczesnych architektów.
Większość kościołów renesansu lubelskiego to kościoły jednonawowe. Bazyliki i hale były rozwiązaniami wyjątkowymi. Wieże (Czemierniki, Gołąb) rzadko wzbogacają bryły tych kościołów.
Często natomiast pojawiają się pary kaplic kopułowych dodawane do pojedynczej nawy bądź wbudowanych w nawy boczne bazylik. Dzięki takim rozwiązaniom plan kościoła zgodnie z kontrreformacyjnymi zaleceniami teoretyków architektury upodobniał się do figury "in moduum crucis".
Podobnie sens symboliczny miało zestawienie porządku koryckich pilastrów z doryckim belkowaniem. W ówczesnej teorii architektury takie zestawienie posiadała świątynia Salomona, wzór Świątyni chrześcijańskiej.
Kościół parafialny w Czemiernikach wzniesiony przez Piotra Durie w 1603 r. i dekorowany przez Jana Wolffa w 1614 r. oraz kościół pw. Św. Trójcy w Radzyniu Podlaskim będący prawdopodobnie dziełem Jana Wolffa z 1641 r., a na pewno przez niego dekorowanym należą do pierwszej fazy stylowej pomimo że maja dość odległe daty powstania i różnią się znacznie ukształtowaniem bryły.
Wspólna dla obu świątyń jest ogólna dyspozycja planu, jednonawowego z bocznymi kaplicami i zakrystiami po bokach zakończonego półkoliście prezbiterium. Dekorację sklepień obu świątyń tworzą układy skomplikowanych sieci budowanych z „lubelskich” listew kymatinowo - astragalowych.
W obu kościołach wydłużone prostokąty okien zamknięte półkoliście posiadają tak samo ukształtowane obramowania z profilowanej listwy z uszatkami oraz obwódkami z warkocza plecionki. Znamienne jest zastosowanie we wnętrzach podziałów przez wprowadzenie wielkich porządków. Przy czym w obu kościołach porządek architektoniczny znacznie odbiega od wzorów klasycznych i traktatowych skodyfikowanych przez teoretyków architektury.
Nieskomplikowane układy wnętrz w niewielkim tylko stopniu realizujące zalecenia kontrreformacyjne architektów oraz zamiłowanie do dekoracyjności wynikło jak wspomnieliśmy z pewnej izolacji sztuki polskiej oraz konserwatyzmu fundatorów i cechowych budowniczych tworzących styl renesansu lubelskiego. Styl ten operował formami o włoskiej i niderlandzkiej genealogii ale trudno jest go ująć w kategorię stylowej sztuki zachodnioeuropejskiej. Wybitny znawca architektury Adam Miłobędzki w „Architekturze Polski XVII w.” (PWN 1980) pisze „...To rodzima mieszczańska architektura ...Jest antyklasyczna - a wiec nierenesansowa, naiwna - a wiec niemanierystyczna, wielowątkowa - a więc jeszcze nie barokowa ... Mimo wysuwania na pierwszy plan zdobnictwa o nowożytnych motywach oraz stosowania porządków, powierzchownego w sensie strukturalnym, cała cechowa architektura lubelska tradycjami warsztatowymi tkwiła głęboko w przeszłości”
Pomimo pewnej prowincjonalności i konserwatywności stylu renesansu lubelskiego a może właśnie dla tych powodów oddziałał on silnie na całe budownictwo Niżu Polskiego a cech muratorów prowadził w pierwszym 20-leciu XVIII w. najbardziej twórczą i dynamiczną działalność artystyczną. Była też Lubelszczyzna głównym ośrodkiem inspirującym i przekazującym stylowe wzorce renesansu i manieryzmu włoskiego dla ziem wschodnich Korony, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rusi Koronnej. |
|
|
Zakończenie r.szk. 2016/2017
Dzień Otwarty w ZSP cz.3/3
Dzień Otwarty w ZSP cz.2/3
Dzień Otwarty w ZSP cz.1/3
Zakończenie r.szk. maturzystów
Pierwszy dzień wiosny w ZSP
Powiatowy Dzień Matematyki 2017 w ZSP cz.1
Powiatowy Dzień Matematyki 2017 w ZSP cz.2
Studniówka - przygotowania
Kolędowanie w językach świata 2016
Międzyszkolny Konkurs Fryzjerski cz.2/2
Międzyszkolny Konkurs Fryzjerski cz.1/2
Konferencja naukowa Klasy Akademickiej SGH
Obchody Dnia Patrona Szkoły cz.2
Obchody Dnia Patrona Szkoły cz.1
Rozpoczęcie r.szk. 2016/2017
Zakończenie roku szkolnego 2015/2016
Dzień Otwarty okiem uczniów
Podpisanie umowy o współpracy z PSW w Białej Podlaskiej
Gościmy
|
